HANES PONTYPRIDD

Prif dref Rhondda Cynon Taff

Yn ogystal â bod yn gartref i Brifysgol ac yn Dref Farchnad, Pontypridd yw prif dref Rhondda Cynon Taf ac mae wedi'i lleoli 12 milltir/19km i'r gogledd o brifddinas Cymru, Caerdydd. Mae Pontypridd yn aml yn cael ei dalfyrru fel “Ponty” gan drigolion lleol.

Cliciwch yma i weld llinell amser Hanes Pontypridd ar wefan Amgueddfa Pontypridd.

Daearyddiaeth

Saif y dref ar gyffordd Cymoedd Rhondda a Thaf/Cynon, lle mae Afon Rhondda yn llifo i mewn i afon Taf yn union i'r de o'r dref ym Mharc Coffa Ynysangharad.


Cymuned Pontypridd yw'r ail fwyaf yng Nghymru, ychydig y tu ôl i'r Barri. Roedd gan gymuned Pontypridd boblogaeth o 29,781 yn ôl ffigyrau cyfrifiad a gasglwyd yn 2001.


Hanes

Daw’r enw Pontypridd o “Pont-y-ty-pridd” sef “pont wrth ymyl y tŷ pridd”, cyfeiriad at olyniaeth o bontydd pren a arferai groesi Afon Taf yn y fan hon.

Yr Hen Bont

Fodd bynnag, mae Pontypridd yn fwy enwog am yr Hen Bont, pont garreg ar draws yr Afon Taf a adeiladwyd ym 1756 gan William Edwards. 


Y bont oedd y drydedd ymgais gan Edwards, ac ar adeg ei hadeiladu oedd y bont bwa carreg un bwa hiraf yn y byd. Gan godi 35 troedfedd (11m) uwchlaw lefel yr afon, mae'r bont yn rhan berffaith o gylch, y mae ei chord yn 140 troedfedd (43m). Nodweddion nodedig yw'r tri thwll o wahanol diamedrau trwy bob pen i'r bont. 


Pwrpas y rhain oedd lleihau pwysau'r bont, er bod eu natur ddymunol yn esthetig yn fonws. Roedd defnyddioldeb y bont yn destun dadl, fodd bynnag – roedd serthrwydd y cynllun yn ei gwneud hi’n anodd cael ceffylau a cherti ar ei thraws – ac ym 1857 adeiladwyd pont newydd, Pont Fictoria, y talwyd amdani drwy danysgrifiad cyhoeddus, wrth ymyl yr hen un. . 


Roedd Pontypridd yn cael ei hadnabod fel Trecelyn o ychydig ar ôl adeiladu’r Hen Bont tan y 1860au.


Glo

Mae hanes Pontypridd wedi'i gysylltu'n agos â'r diwydiannau glo a haearn, cyn i'r rhain gael eu datblygu roedd Pontypridd yn ddwr cefn gwledig yn cynnwys ychydig o ffermydd i raddau helaeth, gyda Threfforest yn dod yn brif anheddiad trefol yr ardal i ddechrau. 


Wedi'i leoli fel y mae ar gyffordd y tri chwm, daeth yn lleoliad pwysig ar gyfer cludo glo o'r Rhondda a haearn o Ferthyr Tudful yn gyntaf trwy Gamlas Morgannwg ac yn ddiweddarach ar Reilffordd Dyffryn Taf, i'r porthladdoedd yng Nghaerdydd. Barri ac i Gasnewydd. Oherwydd ei rôl yn cludo llwythi glo, credir mai ei blatfform rheilffordd oedd yr hiraf yn y byd yn ystod ei hanterth.


Roedd Pontypridd yn fwrlwm o ddiwydiant yn ail hanner y 19eg ganrif, a chafodd y llysenw ar un adeg y “Gorllewin Gwyllt”.


Yn ogystal â'r pyllau glo dwfn, roedd llawer o lefelau glo a siafftiau prawf wedi'u cloddio i ochrau'r bryniau sy'n edrych dros y dref o Gilfynydd, y Graig, Graigwen a'r Hafod. 


Glofa Albion ym mhentref Cilfynydd ym 1894 oedd safle un o'r ffrwydradau gwaethaf o fewn maes glo De Cymru, gyda marwolaeth 290 o lowyr.


Haearn a Dur

Roedd diwydiannau allweddol eraill ym Mhontypridd megis Gwaith Cadwyn ac Angor Brown Lenox/Newbridge oedd a’i lleoliad ar ochr dde ddwyrain y dref, Forest Iron Crawshay, Gwaith Tunplat a Gwaith Haearn Cwm Taf, y ddau yn Nhrefforest yn ymyl lleoliad Prifysgol De Cymru heddiw.

Cysylltiadau Trafnidiaeth

Daeth Pontypridd i fodolaeth oherwydd trafnidiaeth, fel yr oedd ar lwybr y porthmyn o arfordir De Cymru a Môr Hafren, i Ferthyr ac ymlaen i fryniau Aberhonddu. Er bod ehangu cychwynnol yn y cymoedd wedi digwydd yn Nhrefforest oherwydd cyflymder arafach yr Afon Taf bryd hynny, roedd sefydlu pontydd gwell yn golygu llif naturiol o rym i Bontypridd.

Rheilffordd

Cafodd goruchafiaeth Pontypridd dros Drefforest ei sefydlu’n derfynol pan adeiladwyd Camlas Morgannwg i wasanaethu pyllau glo Cwm Rhondda. Fodd bynnag, gan fod twf sylweddol yn y diwydiant glo daeth Rheilffordd Cwm Taf i fodolaeth, oedd, yn ei anterth, yn golygu bod dau dren yn cyrraedd yr orsaf bob munud.   

Ynys sengl hir yw’r orsaf, ac ar un adeg gyda’r platfform hiraf yn y byd a hyn yn adlewyrchu culni’r dirwedd a llethr serth y cwm a hefyd yn gorfod cysylltu llawer o reilffyrdd cydgyfeiriol oedd yn golygu, yn y bedwaredd ganrif ar ddeg mai Pontypridd oedd canolbwynt y cymoedd. Oherwydd y culni daearyddol dim ond parseli a phost oedd yn cael eu trin ym Mhontypridd a’r llwythi trymion yn cael eu trafod yn Nhrefforest.    

Mae’r orsaf heddiw, sydd dan ofal Arriva Trains Cymru yn adlewyrchu’r dirywiad yn y diwydiant glo, gydag un platfform i fyny ac un platfform i lawr y cwm, a dim ond un ddolen basio.  

Tramiau / Bysiau Troli / Bysiau

Dechreuodd gwasanaeth tram ar Fawrth 6ed, 1905 oedd yn rhedeg o Gilfynydd, drwy Bontypridd i Drefforest. Ym mis Medi 18fed, 1930 cafodd ei ddisodli gan fysys troli, ac ar Ionawr 31ain, 1957 cafodd y rheini eu disodli gan fysys oedd yn defnyddio bron yr un llwybrau teithio.   

Hamdden

Agorwyd Parc Coffa Rhyfel Ynysangharad gan y Maeslywydd Is-iarll Allenby ar Awst 6ed, 1923. Yn y parc mae llwyfan seindorf, cwrs golff droed, Lido Cenedlaethol Cymru, cwrt tennis, lawnt bowlio, cae pêl droed a chofebion rhyfel i gofio’r rhain fu farw o Bontypridd a hefyd y gofeb i fardd a chyfansoddwr Anthem Genedlaethol Cymru.   

Cyfryngau

Mae gan Bontypridd ei gorsaf radio cymunedol ei hun – GTFM.

Diwylliant

Cyfansoddwyd Anthem Genedlaethol Cymru, ‘Hen Wlad Fy Nhadau’ ym Mhontypridd gan fardd a chyfansoddwr lleol, sef Evan James a James James. 
  • Pontypridd oedd cartref Dr William Price, ddechreuodd yr arfer o amlosgi. 
  • Tom Jones, aned ar Fehefin 7fed, 1940 yn 57 Kingsland Terrace, Trefforest.
  • Enw ffuglennol tref Pontypandy, sef y lle'r oedd Sam Tân o’r rhaglen deledu’n byw a’r enw’n gyfuniad o Bontypridd a Thonypandy.
  • Mae’r rhaglenni ‘sci-fi’ y BBC, Doctor Who a Torchwood wedi cael eu ffilmio mewn mannau o gwmpas Pontypridd.  
  • Robert James Bye, derbynnydd Croes Fictoria yn y Rhyfel Byd Cyntaf.   
  • Elaine Morgan, ysgrifennydd sgriptiau ac anthropolegydd.   

Gefeillio

Mae Pontypridd wedi’i efeillio a Nurtingen, Esslingen, De’r Almaen

Dechreuodd y cysylltiadau rhwng y ddwy gymuned ym 1965 gydag ymweliad Côr Meibion Pontypridd a chôr o’r enw “Liederkranz” o ardal Oberensingen, Nürtingen. Flwyddyn yn ddiweddarach daeth Liederkranz ar eu hymweliad cyntaf â Phontypridd. Pan aeth Côr Meibion yr eilwaith i Nürtingen sefydlwyd y bartneriaeth rhwng y ddwy gymuned yn ffurfiol ar Orffennaf 26ain, 1968. Arwyddwyd y cytundeb gan John Cheesman YH, Maer Pontypridd a Karl Gonser Maer Nürtingen.

Mae Pontypridd hefyd wedi’i gefeillio â Mbale, Uganda

Cynhaliodd Cyngor Tref Pontypridd seremoni gefeillio swyddogol yn 2005 i gadarnhau’r cysylltiad â Mbale, Uganda, oedd yn barod wedi sefydlu cysylltiadau ag eglwysi lleol a gweithwyr gofal iechyd, a hyn i gyd dan yr enw PONT, (Partnerships Overseas Networking Trust).

Share by: